Heiligt het doel de middelen?
Of toch maar niet?
Heb je een idee of een nog niet uitgekristalliseerde verhaallijn, maar wil het schrijven niet lukken. Blijft de creativiteit uit. Is het grote idee ongrijpbaar en zit je in een impasse. Doorbreek dan je verlamming door te gaan schrijven.
Wat is dat voor raad?, vraag je je af. Het lukt toch niet. Wat kun je daar dan mee? Zie het als een warming up zoals bij sporten. Neem afstand van de ingeslagen weg, parkeer de ideeën, verhalen en gedachten waarop je vastliep. Bekijk die eens vanuit een ander perspectief. Zoom in op dingen die er zo op het oog niet toedoen. Kortom doe inspiratie op door middel van associatie, verbeelding en fantasie. Misschien kun je zo nieuwe informatie krijgen voor de motieven, het tijdsbeeld en het ‘decor’ van je verhaal, of een nieuwe impuls voor het uitwerken van jouw personages. Vrije associatie kan je op nieuwe, soms verfrissende, ideeën brengen. Werk ze uit bij je warming up. Laten we eens wat proberen.
Uitdrukkingen, spreekwoorden en zegswijzen bevatten een algemene herkenbare schat aan wijsheden, ervaringen en observaties. Ze houden je een spiegel voor. Door die vanuit verschillende invalshoeken te bekijken, kunnen die je associatievermogen prikkelen en je nieuwe inspiratie geven. Vandaar de titel Heiligt het doel de middelen? Of toch maar niet? We gaan in op de betekenis en de associatie die het oproept. Het dient als voorbeeld hoe zo’n bondige zegswijze voldoende stof tot nadenken biedt en je kunt inspireren.
Voordat we dat ‘doel en de middellen’ gaan uitwerken, doen we eerst een kleine exercitie om los te komen.
Wat denk je van Als de kat van huis is dansen de muizen op tafel? Gaan we uit van de letterlijke betekenis dan kan bijvoorbeeld een liefhebbende moeder of vader voor het slapen gaan een spannend verhaal voorlezen. Een hele kolonie muizen gaat vrolijk uit zijn dak. De wrede kater die de sympathieke vriendenschaar terroriseert, is vertrokken. De muizen groot en klein lopen in polonaise door de kamer en de provisiekast. Vervolgens gaat het dan verder over de tafel. Frank en vrij, maar ook niet dom, hebben ze de slimste rakkers onder hen op de uitkijk gezet. Je kunt nooit weten. Bekijk je het vanuit een figuurlijk standpunt dan kun je aan een persoon denken die zich als een echte vleier in alle mogelijke bochten wringt om in het zicht van zijn meester een en al gedienstigheid te laten zien. Zodra zijn heer weg is, maakt hij van de gelegenheid gebruik om zich zelf tegoed te doen. Sterker nog achterbaks als hij is, beraamt hij achter de rug van zijn meester om plannen waarmee hij die meester te zijner tijd kan onttronen.
Nog een bekend spreekwoord, Als het kalf verdronken is dempt men de put. Je ziet als het ware hoe de boer zich voor het hoofd slaat dat hij het gevaar niet heeft gezien. Maar dit gegeven kun je overal om je heen waarnemen. Volg je trouw het nieuws dan kun je deze nuchtere observatie niet zijn ontgaan. Na het zoveelste schietincident wordt de roep om aanscherping van de wapenwetgeving steeds groter. Alleen wil het maar niet lukken om de put eens grondig te dempen.
Met het oog op de politiek kun je ook in diezelfde lijn doorgaan. Wat te denken van: tweespalt zaaien en vervolgens als de honden om het been vechten er dan zelf mee vandoor te gaan.
Tenslotte het voorbeeld van Het doel heiligt de middelen. Een zegswijze die vragen oproept. Rechtvaardigt het doel wel de inzet van de middelen? Wat is de impact van het gebruik daarvan? Welke nevenschade brengt het aanwenden van die middelen met zich mee, zowel economisch, maar vooral moreel? Bekijk je deze zegswijze vanuit een andere invalshoek, dan kun je die als volgt aanpassen: 'Als het doel de middelen heiligt, ontheiligen de middelen het doel'.
Stel dat je om je doel te bereiken over lijken gaat, dan heb je toch bloed aan je handen. Het doel is besmet door de offers die ervoor zijn gebracht. Door met geweld een ideologie of geloof te verkondigen, verliest die ideologie of dat geloof toch aan waarde. Hoe kunnen die een lichtend voorbeeld zijn, wanneer die zijn afgedwongen? Of in een ander geval. Door het milieu en een rechtvaardige beloning voor gedane arbeid op te offeren voor het economisch gewin, zijn die economische doeleinden schuldig aan de vernietiging van de natuur en een vorm van slavernij. Overzie en houd dus rekening met de consequenties van de gevolgen van de ingezette middelen.
Mijn fictieve vriend en journalist Marten Storm haalde in dit verband graag het fenomeen 'collateral damage’, militaire nevenschade, aan. Wordt bij acties überhaupt verantwoording afgelegd dan stapt men met alle gemak over de onbedoelde slachtoffers heen. Hij had een voorbeeld uit de in zijn tijd actuele Vietnamoorlog. Er was een dorpje weggevaagd door zogenaamd 'friendly fire'. Toen men een meisje van een jaar of tien vroeg wie ze als de vijand zag, antwoordde ze: “Degene die de raket heeft afgevuurd.” Ze was nog alleen op de wereld. Haar ouders, babybroertje en zusjes waren omgekomen. Maar we hoeven niet terug te grijpen op de Vietnamoorlog of de Eerste of Tweede Wereldoorlog. Onze huidige wereld wordt nog steeds in alle hevigheid geteisterd door oorlog met alle ellende van dien. Voldoende stof tot nadenken om verder uit te werken.
N.B. Voor het taalkundig onderscheid tussen het spreekwoord, gezegde, de zegswijze en uitdrukking verwijs ik naar de site van het Genootschap Onze Taal: https://onzetaal.nl/taaladvies/spreekwoord-gezegde-zegswijze-uitdrukking. Geraadpleegd op 19 maart 2019